Tot een jaar geleden was er geen bioscoop te vinden in Saoedi-Arabië. Floortje Smit bezocht het land waar de filmindustrie na ruim dertig jaar afwezigheid van de grond af wordt opgebouwd – met een hoofdrol voor de vrouwen.
Floortje Smit8 mei 2019, 19:32
Riyad, 16 april
Twee schijnwerpers draaien rondjes boven de Nederlandse ambassade in Riyad. Voor een muur bedrukt met logo’s van het Falcon Arts Festival maken vijf vriendinnen selfies voor op Instagram, gekleed in pastelkleurige lange overjassen. Verderop, naast het zwembad, wordt door een publiek van expats en Saoediërs in traditionele kleding gelachen om Samel, een korte film over een kameel die vanwege zijn afkomst maar niet aan de bak komt. Het is een van de ruim dertig Saoedische films die worden vertoond op drie grote schermen in de buitenlucht.
Zuid-Tirol: genieten tussen eindeloze vergezichten
Had mij een half jaar geleden dit beeld geschetst en ik had het als compleet surrealistisch afgedaan. Toen ik in november vorig jaar een mail kreeg met het verzoek in Saoedi-Arabië jurylid te zijn bij een filmfestival, was mijn eerste gedachte: dit kán niet serieus zijn. Nog geen jaar eerder werd weliswaar de eerste bioscoop in het strenggelovige, gesloten land geopend, nadat die vijfendertig jaar lang verboden waren geweest. En natuurlijk kende ik wel een paar Saoedische films. Bijvoorbeeld het veelgeprezen Wajdja (2012), de eerste film die ooit volledig in het land werd gefilmd, over een 10-jarig meisje dat een fiets wil – ondenkbaar volgens de Saoedische normen. Of de romantische komedie Barakah Meets Barakah (2016), te zien op Netflix, over een verliefd stel dat zoekt naar mogelijkheden om elkaar te kunnen ontmoeten in een land waar ongetrouwde mannen en vrouwen strikt gescheiden leven. Maar dat waren, zo bleek altijd uit alle publiciteit, uitzonderingen op de regel en films die in eigen land niet werden vertoond.
Hoe vul je dan een compleet filmfestival met films uit een land waar de filmindustrie praktisch non-existent is? Waar komen de makers vandaan? Waar gaan hun films over? Hoeveel vrijheid kunnen ze zich permitteren? Kortom: zo’n Saoedisch festival is voor een filmjournalist ongeveer zo prikkelend en ongeloofwaardig als een unique business opportunity uit Nigeria.
Maar ‘Elske Harbers van de Nederlandse ambassade’ bleek echt te bestaan en nu staat ze naast me aan de rand van de rode loper. Het is de eerste avond van het tweedaagse filmfestival dat dit jaar voor de tweede keer door de Nederlandse ambassade wordt georganiseerd. De kaartjes zijn gratis - in totaal zullen zo’n 1.500 bezoekers komen. Wie de ‘Golden Falcons’ krijgen, bepaal ik samen met de in Saoedi-Arabië beroemde 54-jarige acteur Ibrahim Al-Hasawi. We mogen morgen drie prijzen uitreiken, die voor beste film, beste scenario en de beste studentenfilm. Communiceren kunnen we niet – hij spreekt geen Engels en ik geen Arabisch – maar hij glimlacht vriendelijk naar me en ik lach al even vriendelijk terug.
Mohammed Khawadja klopt vrolijk op zijn omvangrijke buik als hij zich voorstelt: ‘Big Mo.’ Hij is de Saoedische partner met wie de ambassade het festival organiseert en regelde een groot aantal films voor het programma. Vergis je niet, zegt hij, het overgrote deel is gemaakt door professionals. Er zijn veel jonge Saoediërs die in het buitenland een filmstudie hebben gevolgd, ervaring hebben opgedaan en nu weer zijn teruggekeerd om films te maken. ‘Het leuke is dat ze in competitie zitten met filmmakers die op YouTube het vak hebben geleerd.
Jeddah, 15 april
De vraag waar al die filmmakers toch vandaan kwamen, had ik eerder al aan Harbers gesteld aan de telefoon. Ze gaf een verrassend antwoord. De studentenfilms, zo vertelde ze, zijn vooral afkomstig van de enige filmacademie in Saoedi-Arabië, een waar alleen vrouwen naartoe kunnen. De academie is onderdeel van de vrouwenuniversiteit Effat in Jeddah. Een van de drijvende krachten achter deze dure privéschool is de 71-jarige prinses Lolowah bint Faisal Al Saud, die zich sterk maakt voor vrouweneducatie. De opleiding werd zes jaar geleden opgericht, ruim voordat vrouwen toestemming kregen auto te rijden. In de periode dat bioscopen nog verboden waren, werden de eerste studenten hier al opgeleid tot regisseur, director of photography, animator of producent.
‘Het is een filmacademie’, zegt opleidingscoördinator Mohamed Ghazala in de vertoningsruimte van de universiteit. ‘We ontwikkelden het curriculum in samenwerking met onder andere de universiteit van Zuid-Californië en de New York University (NYU), we noemden de filmacademie toen nog ‘visual arts and design’.’ Ghazala wijst naar de tijdlijn van krantenknipsels en foto’s die aan de muur hangen. ‘Je kunt het zien in de media-uitingen. Tot vorig jaar gebruikten we het woord ‘cinema’ niet. We wilden niet de aandacht trekken van mensen die film misschien als haram (niet in overeenstemming met de islamitische voorschriften, red.) zouden bestempelen.’
Wat wel en niet kan in Saoedi-Arabië is een kwestie van aftasten en aanvoelen. Terwijl de opleiding groeide en de omstandigheden steeds beter werden – de 85 studenten hebben nu onder meer zo’n dertig camera’s van de geavanceerdste soort en professionele studio’s tot hun beschikking – groeide de vrijheid. Ghazala: ‘Toen we begin 2014 toestemming vroegen om op straat te filmen, kreeg ik nog te horen: vrouwen? Filmend? Buiten? Maak je een grap? De eerste afgestudeerden filmden hun buitenscènes vanuit de auto. Of ze renden weg voordat ze werden aangesproken. Strijders waren het. Maar eind 2015 kregen we toch toestemming. En nu kijkt niemand er meer van op.’
Die toegenomen bewegingsvrijheid heeft ook te maken met de vernieuwingen die de 33-jarige kroonprins Mohammed bin Salman doorvoerde. Kunst, cultuur, muziek, toerisme kregen sinds 2018 meer ruimte om het land minder afhankelijk te maken van olie-inkomsten. De Saoedische ambities op het gebied van film zijn groot: de autoriteiten willen vóór 2030 zo’n driehonderd bioscopen openen en 30 duizend banen creëren in de filmindustrie.
Ruim een maand geleden werd de komst van een nieuw groot filmfestival aangekondigd: het Red Sea Film Festival. Je ziet de toegenomen vrijheid op straat: een aantal jonge vrouwen hebben hun zwarte abaya’s (wijde overjurken) omgeruild voor gekleurde, openvallende exemplaren en ze kunnen fietsen – de overjassen opgetrokken – langs de boulevard naast de Rode Zee. Tegelijkertijd toonde Mohammed bin Salman keihard waar de grenzen liggen: de kritische journalist Jamal Khashoggi werd vermoord op de Saoedische ambassade in Turkije. Vorige maand werd nog een recordaantal van 37 mensen op één dag geëxecuteerd – officieel voor ‘terrorisme’. En terwijl de eerste vrouwen achter het stuur zitten, zitten de activisten die daar jarenlang voor streden al maanden vast en worden ze volgens familieleden gemarteld.
Door Effat zullen vrouwen een belangrijk onderdeel gaan uitmaken van de opkomende filmindustrie. Veel studenten combineren hun studie al met werken op filmsets. De 18-jarige Hania Bakhashwain, bijvoorbeeld, heeft vannacht zo’n vier uur geslapen, omdat ze tot laat aan het werk was. ‘Vorig jaar kwam hier een delegatie van de NYU en die vertelde ons hoe moeilijk vrouwen het wereldwijd op filmsets hebben. Hier merk ik dat niet. Ze hebben ons nodig.’ Nee, als er nog iets irritant is, zegt Bakhashwain, is het dat sommige mensen op de set het filmvak onderschatten. ‘Het is iets anders dan een YouTube-videootje maken’, zegt ze. ‘Het is kúnst.’
Haar 22-jarige studiegenoot Wahab Qurratulain, in een beige abaya met een donkerrode sjaal om haar schouders, valt haar bij. ‘Alles is zo nieuw in dit vak’, zegt ze, ‘dat iedereen nog steeds aan het uitzoeken is hoe het werkt. Er is nog een enorm tekort aan echte filmprofessionals. Dus moet je nu en dan werken met amateurs, omdat nu eenmaal iemand de microfoon moet vasthouden.’
Langs de studio waar twee studenten een stopmotionfilmpje maken met decorstukken, de trap op. In een lokaal vol computers krijgt een handvol vrouwen les in animeren – Ghazala loopt op Raghad Albarqi af om haar te feliciteren. ‘Genomineerd voor het filmfestival van Annecy, het Cannes voor de animatiefilm!’, roept hij enthousiast. ‘Verkozen uit ruim drieduizend inzendingen!’ Albarqi schuifelt wat ongemakkelijk op haar stoel. ‘Ik kan het nog niet helemaal geloven’, zegt ze. ‘Ik heb het nooit gemaakt voor een internationaal publiek – ik hoop dat ze het snappen.’
Om ervoor te waken dat de studenten de vrijheid voelen om te maken wat ze willen, zo vertelt de Egyptische Ghazala, worden films alleen intern of op festivals vertoond. Echt controversiële onderwerpen worden bekeken door de afdelingsdirecteur. Die trapte slechts één keer op de rem, aan de start van de opleiding. ‘Kijk’, zegt Ghazala, ‘de studenten wonen hier, bij hun families. Ze zijn onderdeel van dit land, van deze maatschappij, van deze cultuur. Saoedische filmmakers die in het buitenland hebben gestudeerd kunnen er soms met gestrekt been ingaan. De Effat-studenten zijn wel kritisch in hun films, maar zullen de maatschappij nooit hard aanvallen.’
Als ik de studenten vraag naar taboes – zelf denk ik aan bijvoorbeeld politiek of homoseksualiteit – komen ze met voorbeelden over naakte vrouwen en alcoholgebruik. ‘Dat zijn culturele grenzen die we ook willen respecteren’, zegt Qurratulain, ‘simpelweg omdat het publiek dat hier niet accepteert en voor hen maken we films.’
Maar als het over de onderwerpen gaat, kan dan alles?
Qurratulain: ‘De verhalen die we willen vertellen, vertellen we. Het maakt ons creatiever.’
Bakhashwain: ‘Je zou de film moeten zien waarvoor ik gisteravond nog op de set stond. Het gaat over verschillende vrouwenissues: zwangerschap, intimidatie, van alles eigenlijk.’
Qurratulain: ‘Omdat film hier in de kinderschoenen staat, is er nog geen handboek. We ontdekken met vallen en opstaan wat wel en niet kan in dit land. Het is een leertraject – voor ons, maar ook voor de faculteit en de Saoedi Film Council, die bepaalt wat wel en niet mag worden vertoond.’
Riyad, 17 april.
‘Ben je soms actrice?’ Het antwoord moet ze teleurstellen, maar toch laten de twee Egyptische mannen die me aanspreken zich niet snel uit het veld slaan. Ja, hij, de langste van het stel, werkt weliswaar als ingenieur bij een technisch bedrijf, maar liefst werd hij acteur. Als ik nog eens wat hoor? Oké, hij woont in Riyad en spreekt geen Nederlands, maar hij is wel eens in Duitsland geweest – mooi land trouwens. Je weet maar nooit. Hij drukt een kaartje in mijn hand.
Je ziet het veel, zegt festivaldirecteur Jeroen Gankema. ‘De welgestelde jongeren, daarvan willen er vele influencer, vlogger of acteur worden. Ik kom om in de visitekaartjes.’
Het is de tweede dag van het Falcon Arts Festival en op het hoofdpodium speelt een band Mag het licht uit van De Dijk, in het Arabisch, uitgevoerd door vier jongemannen die in het dagelijks leven tandarts zijn. Naast het lopend buffet met mini-salades en gekleurde makronen verdringen Saoediërs zich om Al-Hasawi, die vriendelijk en geduldig voor selfies poseert. Via de ambassade heb ik doorgegeven wie volgens mij de genomineerden en winnaars moeten zijn. Volgens ‘Big Mo’ staat de beroemde acteur volledig achter mijn keuze. Al-Hasawi glimlacht weer naar me, ik lach terug.
Eigenlijk is het jammer dat we niet langer over de films kunnen praten. Ik had bijvoorbeeld graag willen horen waar die gediscrimineerde kameel in Samel volgens hem symbool voor staat. En zou hij net zo hebben genoten van de gekke, absurde film Hair, die man-vrouwverhoudingen aansnijdt door middel van een grimmig sprookje over lichaamshaar? Het is opvallend hoeveel Saoedische makers humor gebruiken om moeilijke onderwerpen aan te snijden, maar de film waarbij het publiek het stilst is, is Hind’s Case. Een ernstig, wat vet aangezet, waargebeurd drama over een meisje dat in een instituut zit, maar terug moet naar haar vader en zo bang voor hem is dat ze zelfmoord pleegt – dat laatste is een enorm taboe.
Ook de winnaar snijdt een controversieel onderwerp aan. Rules of the Game speelt zich af tijdens de huwelijksnacht van een pasgetrouwd stel, waarin nogal wat geheimen aan het licht komen. Zoals (spoiler!) de homoseksualiteit van de man, iets dat in Saoedi-Arabië nog steeds streng wordt bestraft. Jammer dat de scenarist en regisseur er niet is, de hoofdrolspeler neemt het beeldje van me in ontvangst.
Riyad, 18 april
Het is de vraag of het de filmmakers om de prijzen gaat, peinst Gankema tijdens de lunch, in een restaurant met de wonderlijke combinatie van sushi en pizza op de kaart. We kijken uit over een pleintje. Hier in de Diplomatic Quarter (DQ), waar de meeste ambassades te vinden zijn en veel expats wonen, is de architectuur gebaseerd op de oude lemen huizen van het Saoedi-Arabië van vroeger. Als vrouw kun je er zonder de verplichte abaya over straat.
Neem vorig jaar: de ambassade had voor alle winnaars behalve het beeldje ook een vliegticket naar Nederland beschikbaar gesteld voor een tour langs filmmuseum Eye en de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht (HKU). Maar geen van de winnaars had interesse. ‘Druk waarschijnlijk’, zegt Gankema. ‘En als ze naar Nederland willen, kunnen ze dat vermoedelijk gewoon zelf betalen’.
Nee, hun film in eigen land op groot scherm laten zien: dat is nog steeds bijzonder.
Gankema, zelf filmgek, heeft als ambassademedewerker eerder dergelijke festivals georganiseerd in zijn vorige standplaatsen Turkije en Indonesië. De ambassade doet dat, zegt hij, om bij te dragen aan positieve veranderingen in een land, zoals vrijere artistieke expressie en de verbetering van de positie van vrouwen. Iets dat lukt, als je afgaat op de bezoekers van het festival.’
Het interessante van de films in Saoedi-Arabië, zegt Gankema, is dat ze een uniek beeld schetsen van de complexiteit van deze samenleving in transitie. ‘Het schetst een tijdsbeeld en laat iets zien dat doorgaans toch verborgen blijft. Creatieve geesten tonen wat er leeft onder de bevolking: de man-vrouwverhoudingen bijvoorbeeld, of de verhoudingen op het werk en de omgang met de digitale wereld.’
Het festival heeft nog meer voordelen: ‘Ons netwerk breidt hiermee enorm uit, zeker onder moderne mensen die over grenzen heen kijken. En het levert goodwill op, wat weer helpt om de Nederlandse entertainmentindustrie bij de Saoediërs onder de aandacht te brengen.’
Amsterdam, 5 mei
‘Ik ben net weer terug uit de Emiraten’, appt de 37-jarige regisseur Fahmi Faharat van Rules of the Game. Daar, zo vertelt hij later aan de telefoon, kreeg zijn film ‘een eervolle vermelding’ tijdens het gloednieuwe Al Ain Film Festival. ‘Volgens de voorzitter van de jury is de film te controversieel om de belangrijkste prijs te krijgen. Maar volgens mij gaat mijn film helemaal niet over de verborgen homoseksualiteit in Saoedi-Arabië. Het is breder: het gaat over alle dingen die mensen binnen een maatschappij voor elkaar geheimhouden.’
Beeld Floortje Smit
Hoe belangrijk zo’n festival als het Falcon Arts Festival is? Dat is simpel: hoe meer festivals er zijn om je film te kunnen laten zien, hoe beter, zegt Faharat. ‘Daarbij is er bij de Nederlandse ambassade meer vrijheid van meningsuiting. Bij lokale filmfestivals zijn ze huiveriger om films over moeilijke onderwerpen te programmeren. Niet omdat die verboden zijn, maar omdat wij nu eenmaal langer over sommige dingen nadenken. Gisteren bijvoorbeeld, moest ik bij de grens twee blikjes bier weggooien en dat wilde ik filmen voor Instagram. Maar de vuilnisbak waarin ik ze wilde gooien stond naast een moskee. Kon ik dat wel maken? Mijn gevoel zei van niet, maar aan de andere kant: een vuilnisbak is een vuilnisbak. Die gedachtegang, die wil ik in mijn werk bevragen.’
Faharat woonde en werkte in Los Angeles, maar besloot in 2010 terug te keren naar Saoedi-Arabië om in zijn geboorteland films te maken. ‘Vijf jaar geleden kreeg ik als kritiek: waarom wil je wonen in een land waar geen bioscopen zijn, waar vrouwen niet mogen autorijden? Nu zijn dat geen problemen meer, maar ik krijg nog steeds de vraag waarom we hier niet meer rechten opeisen. Natuurlijk weet ik dat rijdende vrouwen niet het ultieme bewijs van vrijheid zijn, maar rustig aan. Andere landen hebben burgeroorlogen uitgevochten om te komen waar ze nu zijn, wij proberen de mentaliteit langzamer te veranderen, bijvoorbeeld met films. Geef ons de kans om het allemaal zelf uit te zoeken.’
https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/op-bezoek-bij-de-ontluikende-filmindustrie-van-saoedi-arabie~bc918a8e/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F